Ανάπηρα κτήρια

Κτήρια που στέκουν ακρωτηριασμένα, μισά, τόσο διαφορετικά απ' ότι τα οραματίστηκαν και έχτισαν οι δημιουργοί τους.
Όσο λυπηρή είναι η κατάργηση της ιστορίας αυτής της πόλης μέσω των κατεδαφίσεων, άλλο τόσο είναι και μέσω της παραποίησης της αρχιτεκτονικής δημιουργίας. Ζενέτος, Κωνσταντινίδης, Τσίλλερ, είναι μερικοί από τους παθόντες. Ίσως δεν είναι τυχαίο ότι δικά τους κτήρια ακρωτηριάστηκαν.
Λόγω τη θέσης των κτηρίων αλλά και των δημιουργών τους; Ίσως.

Πως θα μας φαίνονταν, αλήθεια, η έκθεση μισού πίνακα του Τσαρούχη, η ακρόαση μισού τραγουδιού του Χατζηδάκη, ή το διάβασμα μισού ποιήματος του Καβάφη; Άλλη μια Ελληνική "πρωτιά", για την οποία ελάχιστα λέγονται ή γράφονται αφού προφανώς η ποιότητα του δομημένου χώρου είναι δευτερεύουσας σημασίας για το μέσο Έλληνα.

E. Ziller, πολυκατοικία Πεσμαζόγλου, Βασιλίσσης Σοφίας 4 & Ηρώδου Αττικού (+1964)

Τ. Ζενέτος-κτήριο Φιξ (+1994)

Οι ημερομηνίες σε παρένθεση αναφέρονται στο χρόνο ακρωτηριασμού του κτηρίου.

Μερικούς μήνες μετά (28.02.2011) μια προσθήκη για το κτήριο του Ziller, της φωτογραφίας, παρμένη από το "Εμπειρίες & Περιστατικά" του Άρη Κωνσταντινίδη (Τόμος Ι-σελ. 129).

Σύμφωνα με την περιγραφή του ΑΚ, το νούμερο 2 (Βασ. Σοφίας και Ηρώδου του Αττικού), ιδιοκτησία του Στέφανου Πεσμαζόγλου θείου της Ναταλίας Μελά, είχε κτισθεί από τον Τσίλλερ, ενώ το ακίνητο της Βας. Σοφίας 4 (όμορο) ήταν ξεχωριστή ιδιοκτησία, του Ιωάννη Πεσμαζόγλου (και εν συνεχεία της κόρης του Αλεξάνδρας Μελά, μητέρα της Ναταλίας). Το κτήριο του αριθμού 4 κτίσθηκε μεταγενέστερα από τον Ν. Μπαλάνο (τον αναστηλωτή της Ακρόπολης), ο οποίος κράτησε την όψη του νέου κτίσματος όμοια με αυτή του κτηρίου του Ziller. Στην αυλή του Νο. 4 είχε το εργαστήρι της η Ν. Μελά.

Γεώργιος Κοντολέων 1896-1952

Κατηφορίζοντας τη Βασιλίσσης Σοφίας, απέναντι από την πρεσβεία του Gropius, στέκει μια πολυκατοικία που θα είχε πολλά να πει αν μπορούσε να μιλήσει. Όχι μόνο λόγω του ύφους ή της θέσης της αλλά και λόγω του «πατέρα» της ο οποίος ήταν μια ξεχωριστή περίπτωση στα αρχιτεκτονικά δρώμενα της Ελλάδας. Από μεγαλοαστική οικογένεια, πολυσχιδής, καλλιτεχνική και κυρίως βαθύτατα ευαίσθητη προσωπικότητα, ο Γεώργιος Κοντολέων σχεδίασε την πολυκατοικία του αριθμού 86.

  

Βασιλίσσης Σοφίας 86 και Λαμψάκου μεταξύ 1932 και ’34... Χρηματοδοτήθηκε από τον ίδιο τον αρχιτέκτονα και μια ομάδα φίλων. Συνειδητά ο Κοντολέων επιλέγει να στρέψει την κύρια όψη της πολυκατοικίας προς την Ακρόπολη, άρα παράλληλα με την οδό Λαμψάκου και όχι με την κεντρικότερη Βασ. Σοφίας, όπως ίσως θα ήταν η πρώτη αντίδραση ενός άλλου αρχιτέκτονα. Προτιμά να ατενίζει τον ορίζοντα παρά την άμεση γειτονιά ή την αναδυόμενη λεωφόρο. Έτσι όλοι οι χώροι απολαμβάνουν τη θέα, πολύ πριν το Hilton και τα άλλα κτήρια  κρύψουν αυτήν, τουλάχιστον από τους χαμηλότερους ορόφους.

Ιδιαίτερη περίπτωση ο Κοντολέων, με αξιόλογες σπουδές στο Παρίσι του ’20, σχετίζετο με τον Raymond Duncan, τον Άγγελο Σικελιανό, το Δημήτρη Μητρόπουλο. Το έργο του δεν έχει ακόμη μελετηθεί όσο και όπως θα έπρεπε. Δημιουργός του επίσης αξιόλογου κτηρίου εκθέσεων κι εγκαταστάσεων της Ford , στη Λ. Συγγρού 97, το οποίο αφού τα τελευταία χρόνια είχε απαξιωθεί, έπεσε πολύ άδοξα στο βωμό όχι της τέχνης, αλλά της νέας Στέγης Τεχνών του Ωνασείου (μεγάλα τα συμφέροντα γαρ, για να σωθεί το κτήριο στο οικόπεδο φιλέτο).
Άλλο έργο του ιδίου η κατοικία και παράλληλα, στέγη της σχολής της Κούλας Πράτσικα στις παρυφές του Λυκαβηττού. Συγκλονιστική (για πολλούς λόγους) η αφήγησή της σχετικά με την απόφαση για το κτίσιμο αλλά και τις δυσκολίες ολοκλήρωσής της. Το κτήριο στέκει, ευτυχώς, ακόμη στην οδό Ομήρου 53 για να θυμίζει μιαν άλλη εποχή, έναν αρχιτέκτονα με ήθος και έμπνευση, μπροστά από την εποχή του που ίσως και γι’ αυτόν το λόγο επέλεξε ο ίδιος το χρόνο της εξόδου του…

Για περισσότερα στοιχεία:
1. Ε. Φεσσά-Εμμανουήλ & Ε. Μαρμαρά, «12 Έλληνες Αρχιτέκτονες του μεσοπολέμου», σελ. 190.
2. Ε. Φεσσά-Εμμανουήλ, «Δοκίμια για τη Νέα Ελληνική Αρχιτεκτονική», σελ. 329

οι α/μ φωτογραφίες από το "1."

Ίχνη Σπιτιών

Από ένα απλό περίγραμμα έως ολόκληρα τμήματα μεσοτοιχιών ή εγκάρσιων τοίχων και μέρη των όψεων. Τα κατάλοιπα παλαιών κτισμάτων πάνω στα όμορά τους κεντρίζουν την φαντασία ή οδηγούν στην αναψηλάφηση παλιών φωτογραφιών ώστε να αποκαλυφθεί το κτήριο που έφυγε.


Γεμάτη η Αθήνα με τέτοια ιδιόμορφα αποτυπώματα, άλλα εφήμερα καθώς καλύπτονται από τις νέες οικοδομές, άλλα μένουν εκεί ορατά καθώς ο χώρος που καταλάμβαναν χρησιμοποιείται ως χώρος στάθμευσης. Νεοκλασικά που αποχαρακτηρίστηκαν νύχτα ή άλλα που τα έριξαν βιαστικά για να μην προλάβουν και χαρακτηριστούν διατηρητέα. Οι ιδιοκτήτες τους ενοικίασαν το οικόπεδο ως χώρο στάθμευσης, πηγή ζεστού χρήματος, αφού η ανάγκη είναι τεράστια στο κέντρο της Αθήνας. Κι είναι όλοι ευχαριστημένοι. Ο ιδιοκτήτης απέκτησε εισόδημα με μηδαμινή επένδυση, οι επήλυδες εργαζόμενοι βρίσκουν χώρο για το όχημα, ο δήμος παίρνει τα τέλη και το κράτος έχει ένα λιγότερο κτήριο-πονοκέφαλο. Και η πόλη; Ωχ αδερφέ… ποιος τη ρωτάει την πόλη;

πολυκατοικία Μπόνη-Λαζαρίδη (πλ. Κλαυθμώνος)-

η α/μ φωτο από το βιβλίο "12 Έλληνες Αρχιτέκτονες του Μεσοπολέμου" της Ε. Φεσσά-Εμμανουήλ & Ε. Μαρμαρά, Πανεπιστημιακών Εκδόσεων Κρήτης

Κολωνού 29

Αγησιλάου

Μαυρομιχάλη

Παπαρηγοπούλου

Σόλωνος 79

Πριν - Μετά

Ασκληπιού & Διδότου

Σα διαφημιστική λεζάντα ινστιτούτου αδυνατίσματος. Μόνο που υπάρχει μια ουσιαστική διαφορά… Το πριν είναι καλύτερο από το μετά!

Κατεδαφίσεις, καθαιρέσεις, εξαφανίσεις, αλλαγές τοπίου και γεωγραφίας, της φυσιογνωμίας, εν γένει, της πόλης. Σε πιάνει μια μελαγχολία βλέποντας όλες αυτές τις παλιές φωτογραφίες και την πόλη που δεν πρόλαβες ή που θα μπορούσες να έχεις. Όχι, σίγουρα η ζωή δεν ήταν καλύτερη τότε, παρόλο που το λένε οι μεγαλύτεροι. Απλά ήταν νέοι και με τα χαλινάρια στα χέρια… Φτώχια, πόλεμοι, πολιτική αστάθεια, ξενιτιά. Εγκατάλειψη πόλεων, κτηρίων και ανθρώπων. Και όταν άρχισε το πανηγύρι της «ανάπτυξης» ο νεοέλληνας προσπάθησε να αποτινάξει ότι του θύμιζε τα παλιά. Μαζί με αυτό και τα κτήρια μέσα και γύρω από τα οποία έζησε, χωρίς να υπάρξει μέριμνα ή σχετική παιδεία για την αρχιτεκτονική κληρονομιά.

Πειραιώς 34

Ιπποκράτους 21

Πειραιώς 76

Ενώ σε πρώτο πλάνο πέφτουν μπετά, στο βάθος το νεοκλασικό κατεδαφίζεται...

από το λεύκωμα "Η Ελλάδα του μόχθου", εκδ. Ριζαρείου Ιδρ. φωτο Δ. Χαρισιάδη

Οι υπόλοιπες α/μ φωτογραφίες από το λεύκωμα του Στ. Σκοπελίτη "Νεοκλασικά της Αθήνας & του Πειραιά", εκδ. Ολκός

Πολτός ιστορίας σε μια πράξη

Αθήνα 2010 μ.Χ. Στην αναζήτηση αρχείων οικοδομής του μεσοπολέμου, την οποία οι ιδιοκτήτες της ενδιαφέρονται να επαναφέρουν στη ζωή, τα βήματά μου με έφεραν στην πολεοδομία της Νομαρχίας Αθηνών. Οι υπάλληλοι, μετά πενταλέπτου και αφού αποκωδικοποίησαν τα άπταιστα αρχαία Σανσκριτικά στα οποία διετύπωσα το ερώτημα, μόνο που δε γέλασαν μαζί μου. Η έκδηλη απογοήτευσή μου προφανώς άγγιξε κάποια χορδή στην καλά κρυμμένη ευαισθησία της κυρίας υπαλλήλου -μημερωτάτετέτοιαπράγματαεγώείμασυμβαιούχοςκαιφεύγω- και με παρέπεμψε συνωμοτικά στον κλητήρα του αρχείου. «Είναι πολύ παλιός και ίσως ξέρει», ψιθύρισε βιαστικά και επέστρεψε στα πρόσκαιρα καθήκοντά της.

Ο Martin Feldman με μουστάκι ξεπρόβαλλε πίσω από δύο πανύψηλες σειρές ντέξιον κρατώντας έναν πολυκαιρισμένο φάκελο με κορδόνια. Στο ερώτημά μου με κοίταξε (με κοίταξε;), ρούφηξε τη μύτη του βιμπράτο, πήρε τζούρα τσιγάρο (ναι ξέρω…) και σχεδόν έφτυσε απαξιωτικά: «τα αρχεία προ ’55 έχουν όλα πολτοποιηθεί με υπουργική απόφαση». Αυτή τη φορά χρειάστηκα εγώ το λεξικό των αρχαίων Σανσκριτικών. Είναι δυνατόν; Είναι δυνατόν; Ξανα-είναι δυνατόν;

Ω, ναι! Το αποδεικνύει και η επίσημη βεβαίωση που πήρα μετά από επίσημη αίτηση σε ημι-επίσημο στυλ, στο τελείως ανεπίσημο πρωτόκολλο. «…έχουν καταστραφεί μετά την τήρηση της νόμιμης διαδικασίας», δηλαδή «πολτοποιήθηκαν» όπως με ηδυπάθεια μου επιβεβαίωσε ξανά η υπάλληλος, παραδίδοντάς μου το χαρτί και προτείνοντας το στυλό για να υπογράψω την παραλαβή. Δυστυχώς δεν κατάφερε να μου απαντήσει γιατί πολτοποιήθηκαν και δεν κάηκαν, ας πούμε, όπως και δεν διέγνωσε τη λεπτή γαρνιτούρα ειρωνείας. Γιατί αυτός ο διαχωρισμός; Γιατί η υψικάμινος προσφέρεται για τους φακέλους των πολιτών (λέμε τώρα...) και τα ναρκωτικά (γκούχου-γκουχ) αλλά για τα σχέδια των κτηρίων προτιμάται η πολτοποίηση; Τι απέγινε η πούλπα μελανιού και χαρτιού; Απίθανα ερωτήματα σε μια παράλογη απόφαση πολτοποίησης της ιστορίας μας…

Κι εμείς ακόμα ψάχνουμε για φαντάσματα κτηρίων, ε; 

Ελληνικό Ωδείο-αυτό το κτήριο ποιός θα το σώσει;

Το κτήριο της οδού Φειδίου 3, που κτίστηκε περί τα τέλη του 1830 για τον Αυστριακό πρέσβη στην Αθήνα, Anton von Prokesch-Osten, καταρρέει μέρα με τη μέρα, χρόνο με το χρόνο, αφημένο στην τύχη του από το ΥΠΠΟ, παρόλο το ενδιαφέρον της Αυστριακής πρεσβείας.

Σε αυτήν τη χώρα, η αρχιτεκτονική κληρονομιά αποτελεί «ψιλά γράμματα» για τους υπεύθυνους και η πολιτική αποκατάστασης και προβολής των νεότερων αρχιτεκτονικών μνημείων της πόλης επαφίεται στην ευαισθησία του εκάστοτε αρμόδιου. «Μα διανύουμε περίοδο ύφεσης» θα πει ο καλοθελητής που κόπτεται για το δημόσιο χρήμα (ή ίσως για το πώς αυτό θα καταλήξει στην τσέπη του;). Αυτό ακριβώς όμως είναι το κλειδί! Σε μια τέτοια περίοδο, που η κυβέρνηση αποφασίζει να αποζημιώσει τους ταλαιπωρημένους τουρίστες, είναι ευκαιρία να αναδειχθεί το σημαντικό αυτό πρόσωπο της Αθήνας που έχει αφεθεί στην κονιορτοποίηση δια της μεθόδου της εγκατάλειψης. Μέγα μέρος των τουριστών πραγματοποιεί τις βόλτες του στο κέντρο με σκοπό να δει, έστω κι αν δεν γνωρίζει λεπτομέρειες, την πόλη αυτή που κτίστηκε βασισμένη στα νεοκλασικιστικά πρότυπα των Βαυαρών. Άλλοι αναζητούν τα απομεινάρια της art deco, της art nouveau ή του μοντερνισμού και δεν είναι κατ’ ανάγκην ιστορικοί της τέχνης, αρχιτέκτονες ή μηχανικοί.

Παραληρώ; Δε νομίζω! Μια επίσκεψη στας Αθήνας μέσω google earth θα σας το αποδείξει, από τις πάμπολλες αναρτημένες, στο Panoramio, φωτογραφίες.

Κτισμένο από το δίδυμο Κλεάνθη-Schaubert κατά το Σόλωνα Κυδωνιάτη ή τον Gustav-Adolf Lueders κατ' άλλους , το κτήριο διετέλεσε κατά σειρά, κατοικία του πρέσβη von Prokesch-Osten (1834-1849), κατοικία της Ε. Τοσίτσα, υποθηκοφυλακείο, εν συνεχεία ωδείο ιδρυθέν (1899-1919) από τη Βαυαρή πιανίστρια Lina von Lottner και τέλος στέγη του «Εληνικού Ωδείου» (1919-1966), στις αίθουσες του οποίου δίδαξαν προσωπικότητες όπως ο Μ. Καλομοίρης. Γνώρισε μεγάλες δόξες ενώ αναφορές σε αυτό γίνονται μεταξύ άλλων και από το Ν. Λαπαθιώτη στη «Ζωή Μου» (επιμ. Γιάννη Παπακώστα, εκδ.Κέδρος).

Από το συνεταιρισμό των υπαλλήλων της Εθνικής Τράπεζας, πέρασε στα χέρια του ΥΠΠΟ το 2006 και όλοι αναθάρρησαν. Έκτοτε η σιωπή…! Δεν είναι καιρός να γίνει κάτι πριν ο επόμενος σεισμός το αφήσει ερείπια και καταστήσει ακόμη δυσκολότερη την αποκατάστασή του; Μήπως επίσης είναι καιρός να αρχίσουμε να συζητάμε σοβαρά και με οργανωμένο πλαίσιο την εκμετάλλευση των διατηρητέων (προφανώς με παράλληλα οφέλη για το κράτος και την πόλη) από οργανισμούς ή ιδιώτες; Ίσως έτσι γεμίσουν τα ταμεία του ΥΠΠΟ και σταματήσουμε να ντρεπόμαστε για την απαξίωση στην οποία αυτή η πόλη έχει περιέλθει. Ίσως κιόλας θα πρέπει να γίνει μια ανοικτή συζήτηση χωρίς πομφόλυγες πριν αρχίσουμε να συζητάμε περί πεζοδρομήσεων κύριων οδικών αξόνων, ώστε πρώτα να μαζέψουμε κ μετά να ξοδέψουμε... Ίσως;

Οι α/μ φωτογραφίες από το βιβλίο του Κ. Μπίρη "Αι Αθήναι", σσ. 72 & 98, αντίστοιχα.

Πολη-κατάστημα !

Αθήνα, μια πόλη-κατάστημα.

Αντικρίζοντας ξανά την επιγραφή σκέφτομαι ότι τελικά ίσως δεν είναι λάθος. Μέσα από την άγνοια της ορθογραφίας λέγεται μια μεγάλη αλήθεια. Δοσοληψίες, αγορές, πωλήσεις, αρπαχτές, προσφορές, το αφεντικό τρελάθηκε και ξεπουλάει όσο-όσο ή όσο γουστάρει. Η πόλη-σύμβολο του «Ελληνικού Ονείρου» που μεταπολεμικά έγινε πεδίον δόξης λαμπρής για εργολάβους και οικοπεδούχους είναι για πούλημα. Και δεν είναι ένα απλό μπακάλικο, είναι πολυκατάστημα. Ευκαιρίες για όλα τα γούστα και όλα τα βαλάντια. Καθεστώς που δεν δημιουργήθηκε σε μια μέρα ούτε ερήμην των κατοίκων της, επήλυδων ή μη.

Όλοι έχουν έναν κακό λόγο να πουν και καμία πράξη ευθύνης να επιδείξουν.

Οι πελάτες παραπονιούνται για το υδροκέφαλο ον, αλλά δίνουν τον οβολόν τους για να ασελγήσουν πάνω του, κάνουν την παρανομία τους-έλα μωρέ ποιον θα πειράξει- θέλουν το σπιτάκι τους -τζάμπα και γρήγορα- αρχιτεκτονούν γιατί ως γνωστόν «τι ξέρει αυτός παραπάνω» και ούτω καθεξής.

Αλλαγή διεύθυνσης; Μπααα, κι ο άλλος καταστηματάρχης μια απ’ τα ίδια. Μεγαλόπνοες ανακοινώσεις, σπουδαία τσιτάτα, π(ρ)εζοδρομήσεις, προσωρινά σκουπισματάκια στο κέντρο, ωραία σχέδια, ιλουστρασιόν φωτορεαλιστικά και στην πράξη τίποτα.

Αλλαγή πελατών; χμμμ ίσως καλύτερα… Η νοοτροπία κολλάει σαν τη γλίτσα και θέλει χρόνια τρίψιμο να ξεκολλήσει. Ας ανακαινίσουμε αυτήν για αρχή και ίσως το κατάστημα αρχίζει να «πουλάει» ξανά.

Για κάτσε!  Την απόδειξη την κράτησα για του χρόνου;

Η ασπρόμαυρη φωτογραφία απο το λεύκωμα "Νεοκλασικά κτήρια της Αθήνας και του Πειραιά", του Στ. Σκοπελίτη, εκδόσεις Ολκός.

Η πόλη πίσω απ'την πόλη

Με τα πόδια στο κέντρο. Ομόνοια, Αθηνάς, Ευριπίδου, πλατεία Κουμουνδούρου για Πειραιώς. Ξαφνικά το μάτι πέφτει στην Ψαρομηλίγκου. Μπαίνοντας παράλληλα στην Πειραιώς, πίσω από την κύρια οδό, βλέπεις πως ήταν οι γειτονιές κάποιες δεκαετίες πριν. Γειτονιές λαϊκές, όχι της μεγαλοαστικής ή της μεσοαστικής τάξης, κρυμμένες στα μετόπισθεν της Πειραιώς. Κτήρια του πρώιμου και του όψιμου κλασικισμού αλλά και κάποια του μεσοπολέμου, όλα μαζί, διακριτικά και ανθρώπινα. Κλείνοντας τα μάτια και με λίγη φαντασία, για να αποκαταστήσεις τα εγκατελειμένα εξ αυτών, βλέπεις την Αθηναϊκή γειτονιά του "τότε". Στην άλλη γωνία η έκπληξη! Πλήρως αποκατεστημένο νεοκλασικό, το οποίο στεγάζει κάποια υπηρεσία του Υπ.Πο.
Ε ρε γλέντια που θα γινόντουσαν αν οι "ιθύνοντες" είχαν λίγη φαντασία... Η Αθήνα θα ήταν αρχιτεκτονικό υπόδειγμα. Και όποιος μιλήσει για κρίση απλά υπεκφεύγει. Λύσεις υπάρχουν.

Οικία Τσοποτού

Πειραιώς και Μενάνδρου. Κτίσθηκε το 1870, κατεδαφίστηκε το 1971.
 Στη θέση αυτού του υπέροχου κτηρίου-επηρεασμένου από το χορηγικό μνημείο του Λυσικράτη-βρίσκεται σήμερα μια πολυώροφη και αδιάφορη οικοδομή.

Απέναντι το κενό, ένας χώρος στάθμευσης, προερχόμενος από ένα άλλο κατεδαφισμένο νεοκλασικό. Απουσίες που περνούν απαρατήρητες στην Πειραιώς, καθώς οι μνήμες των κατοίκων δεν υπάρχουν πια. Δεν υπάρχουν οι παλιοί κάτοικοι, βέβαια, οπότε πως να μεταγγισθούν οι μνήμες; Απομένουν μόνο παλιές φωτογραφίες και ο πίνακας του Εγγονόπουλου. Α! και μερικές σκόρπιες αναφορές στο σύννεφο του νετ...